1. Köy Altı Yerleşmeleri

Bazı kişilerin çeşitli nedenlerle köylerinden ayrılarak kurdukları bir ya da birkaç meskenden oluşan yerleşmelerdir.

Özellikleri:

- İdari yönden bir köye bağlıdır.
- Geçici yerleşmelerdir.
- Sonradan süreklilik kazanıp köy statüsü kazanabilirler.
- Genellikle ilkbahar ve yaz mevsimlerinde kullanılırlar.
- Eğitim, sağlık, cami gibi hizmetleri bağlı olduğu köyden alırlar.
- Çoğunlukla derme – çatma basit barınaklardan oluşur.
- Bölgelere ve yapısına göre çeşitli isimler alırlar: Bunlar büyükten küçüğe doğru: Mahalle, yayla, çiftlik, mezra, kom, canik, oba, divan, dam ve bağ evidir.

Köy Altı Yerleşmelerin Ortaya Çıkma Sebepleri:

- Tarım arazilerinin yetersiz ya da birbirinden uzak olması.
- Hayvanlar için otlak ve barınak temini.
- Devlete ait arazilerin özellikle ormanların topraksız aileler tarafından kullanılması.
- Aileler arasında çıkan anlaşmazlıklar.
- Kalabalık ailelerden koparak bağımsız yaşama isteği.

Başlıca Köy Altı Yerleşme Tipleri:

Mahalle:
- Köy olma potansiyeli en yüksek köy altı yerleşmedir.
- Ev sayısı 5 – 30 arasındadır.
- Başta Karadeniz Bölgesi olmak üzere yurdumuzun tamamında görülür.

Yayla:
- Yaz mevsiminde az yağış alan platolarda otlar çabuk sararır ve buna bağlı olarak çayır ve otlaklar kurur.
- Kışın köylerde kapalı mekanlarda barındırılan hayvan sürüleri yazın otların daha geç yeşerdiği yüksekteki serin yaylalara götürülür.
- Köylüler genelde yaz başında yaylaya gider ve sonbaharda dönerler.
- Çoğunlukla orman sınırının üzerindedir.
- Bazı yaylalarda tarım ürünleri de yetiştirilir.
- Karadeniz Bölgesi başta olmak üzere bazı yaylalar turizm etkinliklerinin görüldüğü yerler olup buralarda alışveriş alanları kurulmakta ve şenlikler düzenlenmektedir.

Çiftlik:
- Bir veya birkaç ev ile tarım arazisinden oluşan yerleşim birimidir.
- Ege ve Marmara bölgelerinde yaygındır.

Mezra:
- Hayvancılık ile küçük çaplı ekim – dikim işlerinin yapıldığı yerleşmelerdir.
- Daha çok Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da görülür.
- Doğu Karadeniz’de yaylaya çıkan ve dönen köylüler için uğrak yer anlamına da gelir.

Kom:
- Doğu Anadolu’ya özgü Erzurum, Erzincan ve Tunceli’de yaygın taş evler, ağıl ve çoban kulübesinden oluşan küçük yerleşim birimidir.

Divan:
- Birkaç evden oluşmuş ve birleşerek bir köyü oluşturdukları küçük yerleşme şeklidir.
- Divanlardan biri muhtarlık merkezidir.

Oba:
- Çadır ya da birkaç evden oluşan ve hayvancılığa dayalı geçici yerleşmelerdir.
- Batı ve Güneydoğu Toroslar ile Doğu ve Orta Karadenizde görülür.
- Buradaki köylüler kış mevsiminde canik adı verilen kışlaklarına dönerler.

Dam:
- Ege Bölgesi, Göller Yöresi, Gökçeada ile Bozcaada’da görülen hayvancılık ve küçük çaplı ekim – dikim işlerinin yapıldığı geçici yerleşmeler.

Bağ Evi:
- Genellikle bağların içine yapılmış tek bir evden oluşur.
- İlkbahar başlangıcında gidilir ve yaz sonunda bağ bozumu ile geri dönülür.

Diğer köy altı yerleşme türleri: dalyan (balık üretim çiftliği), değirmen, taş ocağı, maden ocağı, yazlık.

 
2. Köyler

Cami, okul, otlak, yayla, orman gibi ortak malları bulunan, toplu veya dağınık biçimde yaşayan insanların bağ, bahçe ve tarlaları ile birlikte oluşturdukları yerleşmedir.

Özellikleri:

- Nüfusu 2000 ve altındadır.
- Akdeniz, Ege ve Marmara Bölgelerindeki köylerimiz daha fazla nüfusa sahiplerdir.
- Ekonomileri büyük ölçüde tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Ancak ormancılık, balıkçılık ve madencilik yapılan köyler de vardır.
- İdari yönden en küçük yerleşmedir.
- Yurdumuzda 35000 e yakın köy bulunmaktadır.

Yerleşme Dokularına Göre Köyler:

1. Toplu Yerleşme:

- Birbirine yakın inşa edilmiş evler topluluğudur.
- Genellikle ova ve platolarda görülür.
- Köylerimizin çoğunda toplu yerleşme görülür.
- Güneydoğu, Doğu Anadolu ile Ege ve Marmara Bölgelerindeki köyler çoğunlukla böyledir.
- Nüfusları fazladır.

Başlıca Köy Tipleri (Toplu Yerleşme)

1. Dairesel Şekilli Köy: Evler genellikle bir meydanın etrafında toplanmıştır.

2. Yol Boyu Köyler: Önemli karayollarının kenarında yol boyunca sıralanmış evlerden oluşan köylerdir.

3. Küme Köyler:; Su kaynağının çevresinde kümelenmiş evlerden oluşan köylerdir.

2. Dağınık Yerleşme

- Evlerin birbirine uzak inşa edildiği köy yerleşimidir.
- Arazinin engebeli, tarım arazilerinin küçük ve parçalı olduğu alanlarda yaygındır.
- Doğu Karadeniz ile Akdeniz Bölgesinde görülür.
- Bu tip köylerde başlıca geçim kaynakları bahçecilik ve hayvancılıktır.

Yerleşimin Dağınık Ya Da Toplu Olmasını Belirleyen Faktörler: Yüzey şekilleri ve iklime göre şekillenmiştir.
- Yağışın ve su kaynaklarının bol, arazinin engebeli olduğu yerlerde dağınık yerleşme görülür (Örneğin Doğu Karadeniz).
- Yağışın yetersiz, su kaynaklarının az ve engebenin az olduğu yerlerde toplu yerleşme görülür (Örneğin Orta ve Batı Karadeniz).
- Bitki örtüsünün gür ve sık olduğu yerlerde de çoğunlukla dağınık yerleşme görülür.

1924 yılında nüfusumuzun %75’i köylerde yaşarken günümüzde bu oran %30’a kadar düşmüştür.

Kır Neden İtiyor? Kent Neden Çekiyor?
Yeterli iş olanaklarının bulunmaması. İş alanlarındaki çeşitlilik ve daha yüksek ücret olanağı.
Eğitim, sağlık gibi hizmetlerde yetersizlik. Eğitim, sağlık ve eğlence gibi hizmetlerde çeşitlilik ve yeterlilik.
Kullanılabilir arazi yetersizliği Konut olanakları ve kalitesi
Yetersiz gelir düzeyi. Su, elektrik, iletişim, ulaşım gibi alt yapı hizmetlerinin yeterliliği.
Doğa koşullarının güçlüğü Daha renkli ve rahat yaşam koşullarının varlığı.

3. Kasabalar

- Nüfusu 2000 ile 10000 arasında olan yerleşmelerdir.
- Köyden büyük, şehirden küçüktür.
- Ekonomisi daha çok tarım ve hayvancılığa dayalıdır.
- Belediye örgütüne sahiptir, bu durum sağlık, eğitim, güvenlik gibi hizmetlerin köylerden daha gelişmiş olmasını sağlamıştır.
- İdari yönden çoğunluğu ilçe merkezi, az bir kısmı ise bucak merkezidir.
- Hem toplu hem dağınık doku özelliği içerebilir.

4. Şehirler

- Küçük yerleşmelerin çeşitli etkenlerle gelişmeleri sonucunda şehirler ortaya çıkmıştır.
- Kır yerleşmelerinden farklı olarak daha fazla nüfusa ve genişliğe sahiptirler.
- İdari açıdan il merkezi ya da ilçe merkezi olabilir.
- Yerel yönetim açısından birden fazla belediye bulunabilir ve “Büyükşehir Belediyesi” adını alabilirler.

“Trabzon ili, Trabzon şehri anlamına mı gelir?” Hayır.

a. Şehirlerin Gelişimi

- İlk yerleşmeler uygun iklim ve yağış şartlarına sahip verimli topraklar bulunan akarsu kenarlarında doğmuştur.
- İnsanların ihtiyaçlarının artması, üretim miktarının artması ve üretilen ürünlerin eşit dağılmaması ticareti yaratmıştır.
- Şehirler arasında ticaretin gelişmesi ulaşımı arttırmıştır.
- Sanayi Devrimi ile birlikte şehirleşme oranı artarak kırdan kente göçler artmıştır.
- Anadolu’da ilk yerleşmeler M.Ö. 3000 yıllarına dayanır. Boğazköy, Alacahöyük, Efes, Milet, Truva ilk Anadolu yerleşmeleridir.
- Günümüzdeki şehirlerin çoğu Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerine aittir. Özellikle Edirne, Bursa, Konya ve İstanbul’un gelişiminde etkili olmuşlardır.

b. Şehirlerin Sınıflandırılması

Nüfuslarına Göre Şehirler

- Küçük Şehirler: Nüfusu 10000 ile 25000 arasındaki yerleşim yerleri.
- Orta Büyüklükteki Şehirler: Nüfusu 25000 ile 100000 arasındaki şehirlerdir.
- Büyük Şehirler: Nüfusu 100000 ile 500000 arasındaki şehirlerdir.
- Metropoller: Nüfusu 500000’den daha fazla şehirlerdir.

Fonksiyonlarına Göre Şehirler

Bir şehir birden fazla fonksiyona sahip olabilir.

Tarım Şehirleri:
- Tarım ve hayvancılığın ön planda olduğu ve sanayisinin daha çok tarıma dayalı olduğu şehirlerdir.

Karadeniz: Rize, Amasya, Çorum, Düzce, Kastamonu
Marmara: Kırklareli, Yalova, İnegöl, Bilecik
Ege: Ödemiş, Akhisar, Salihli, Turgutlu, Nazilli
Akdeniz: Kilis, Kadirli, Ceyhan, Burdur
G.D.Anadolu: Mardin, Urfa, Diyarbakır
D.Anadolu: Erzincan, Kars, Iğdır, Ağrı, Muş
İç Anadolu: Aksaray, Karaman, Kırşehir, Yozgat

Ticaret Şehirleri:
- Ticaret, kâr amacıyla malların alınıp satılmasıdır.
- Önemli ulaşım yolları üzerinde bulunan hinterlandı geniş yerleşim yerleri ticaretin yoğun olduğu yerlerdir.
- Buralarda yıl içinde açılan panayır ve fuarlar ile ticaret canlı tutulur.
- Önemli pazarlara sahiptir.
- Önemli ticaret şehirlerimiz: İstanbul, İzmir, Eskişehir, Kayseri, Antalya, Erzurum, Samsun, Diyarbakır vb.

Liman Şehirleri:
- Limanlar ülke içinde ve uluslar arası deniz yolu ulaşımında gemilerin giriş çıkış yaptıkları yerlerdir.
- Bir limanın büyümesi daha çok art bölgesinin genişliğine bağlıdır. Örneğin Sinop gelişememişken, ulaşım olanağı daha iyi olan Samsun daha fazla gelişmiştir.
- Önemli liman şehirlerimiz: İstanbul, Mersin, İskenderun, Samsun, Zonguldak, Trabzon’dur.

Maden Şehirleri
- İşletilen bir yer altı kaynağına bağlı olarak nüfusun yoğunlaştığı mekanlardır.
- Batman, Elazığ, Zonguldak, Elbistan gibi.

Turizm Şehirleri
- Turizm faaliyetlerine bağlı olarak nüfusu artan şehirlerdir.
- Ülkemizin güney kıyılarındaki şehirlerde yaz aylarında nüfus artarken sonbaharda azalmaya başlar.
- İzmir, Bodrum, Fethiye, İstanbul gibi.

Kültür Şehirleri
- Eğitim ve kültürel fonksiyonlarına sahip şehirlerimizdir.
- Örneğin Ankara, Eskişehir.