KAYAÇ (Taş) : Yerkabuğunun yapı malzemesi olan, bir veya birden fazla minerallerden oluşan ve organik malzemelerden meydana gelen katı cisimlere denir.

Kayaçlar çok basit bir ifade ile mineral topluluklarıdır.

MİNERAL: Kayaçların yapısını oluşturan, belirli bir kimyasal bileşime sahip organik veya inorganik özellikteki katı bileşiklerdir.

* Canlı organizmadaki hücre gibi cansız doğada mineraller en küçük birimi oluşturur.

* Her bir mineral farklı elementlerden oluşur.

* Her bir kayaç çeşidi de farklı mineraller içerir.

* Mineraller yan yana gelerek kayaçları kayaçlarda yan yana gelerek kıtaları ve yer kabuğunu meydana getirirler. 

Not: Kuvars,Kalsit ve Feldispat gibi Mineraller, doğada bulunan yaklaşık 2000 mineral içinde en yaygın olanıdır.

KAYAÇ DÖNGÜSÜ: Tüm kayaçlar sürekli bir dönüşüm içindedir. Püskürük, tortul ve başkalaşım kayaçları ufalanarak ve ayrışarak, tortul kayaçların ham maddesini oluşturur. Ayrıca püskürük ve tortul kayaçlar başkalaşım kayaçlarına, başkalaşım kayaçları da magma içine dalarak tekrar eriyik hale dönüşürler. Bu olaya Kayaç Döngüsü adı verilir.

KAYAÇLARIN ÖZELLİKLERİ:

* Birçok kayaç çok sayıda minerallerin birleşmesi ile oluşmuştur. Tek bir mineralde oluşan kayaç da vardır.

* Örneğin Granit kuvars ve feldispat minerallerinden oluşmuş iken kireçtaşı sadece kalsit mineralinden oluşmuştur

* Bazı kayaçlar aşınmaya karşı dirençli iken 

*  İnsanlar tarih boyunca kayaçları değişik amaçlarla kullanmışlardır.

* Bazen kayaçları kesici aletlerin yapımında, bazen bitkileri öğütmek için, bazen de onları süs eşyası kap ve kacak yapımında kullanmışlardır.

* Ayrıca kayaçları oyma suretiyle onlardan barınak ve yırtıcı hayvanlardan korunmak için yaralanmışlardır.

* Günümüzde de insanlar kayaçlardan inşaat faaliyetlerinde, yollarda kaldırımların döşenmesinde sanayide ve değişik alanlarda yaralanmaktadır. 

* Kayaçların setlik dereceleri mineral özelliklerine göre değişir.

* Yeryüzündeki kayaçlar, dış kuvvetlerin ve yer kabuğu hareketlerine bağlı olarak sürekli aşınıp şekillenirler.

*  Genel olarak granit, bazalt, kireç taşı, andezit gibi kayaçlar aşınmaya karşı dirençli olduklarından çevresine göre belirgin ve yüksek yer şekilleri oluştururlar.

*  Buna karşın alüvyon, kil, marn gibi kayaçlar aşınmaya karşı dirençsiz olduklarından çevresine göre alçak ve belirgin olmayan yer şekilleri oluşturmaktadır.

KAYAÇLARIN SINIFLANDIRILMASI

* Kayaçların sınıflandırılmasında en önemli ölçüt Jeolojik konumları ve oluşum süreçleridir.

1) PÜSKÜRÜK(KATILAŞIM/MAĞMATİK/VOLKANİK) KAYAÇLAR 

* Püskürük kayaçlar magmanın soğuyarak katılaşması sonucu oluşurlar.

* Kökenlerini magma(yunanca hamur demek ) oluşturduğu için bunlara magmatik kayaçlar da denir.

* Yerin iç kısımlarında aşırı sıcaktan dolayı erimiş halde bulunan magmanın, yeryüzünde ve yeryüzüne yakın yerlerde soğuyarak katılaşması sonucu oluşan kayaçlardır.

* Püskürük kayaçlar oluştukları yere göre 2’ye ayrılır.

A) İÇ PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR                               

* Magma yerin derinliklerinde ağır ağır soğuması sonucu oluşan kayaçlardır.

* Soğuma yavaş olduğundan genellikle çok sert, iri taneli ve açık renkli olurlar.

* Bu taşlar her ne kadar yerin altında oluşmuşlarsa da dış kuvvetlerin zamanla üzerindeki tabakaları aşındırması sonucu açığa çıkarlar.

* İç püskürük kayaçların başlıcaları Granit, Siyenit ve diyorit’tir.

* Yeryüzünde en çok rastlanan iç püskürük kayaç granit’tir.

* Granitler, fiziksel ve kimyasal ayrışmaya uğradıklarında değişik boyut ve şekillerde bloklara dönüşür.      Bu şekilde granit bloklardan oluşan topografya’ya TOR TOPOGRAFYASI denir ki bu topografya kuzey İskoçya’nın tanıtıcı yer şekillerindendir.

B) DIŞ PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR                                                        

* Magmanın yeryüzüne çıkarak orada soğuması sonucu oluşan kayaçlardır.

* Soğuma magmanın atmosfer koşullarıyla karşılaşmasına bağlı olarak hızlı bir şekilde gerçekleştiğinden genellikle ince kristalli ve koyu renkli olurlar.

* Bazen çok geniş alanlara yayılan lav akıntıları şeklinde bazen de yayılmadan katılaşan lavların oluşturduğu yığınlar şeklinde bulunabilirler. Başlıca dış püskürük kayaçlara bazalt, andezit, volkancamı, sünger taşı ve volkanik tüf örnek gösterilebilir. Fosil bulundurmazlar.

2)TORTUL(SEDİMANTER) KAYAÇLAR         

* Yeryüzünü oluşturan kayaçlar dış kuvvetler tarafından ufalanarak taşınır. Taşınan malzemeler akarsu,göl ve okyanus tabanları ile çukur alanda birikir. Bu malzemeler zaman içinde sıkışarak,taşlaşıp tortul kayaçları oluşturur.

* Bu kayaçlar genellikle tabakalar halindedir.

* Bu tabakalar içinde yer alan bitki ve hayvan kalıntıları olan Fosiller oluştukları dönemlere ait özellikler hakkında bilgi verir.

* Tortul kayaçlar oluşumlarına göre 3’e ayrılır.

Not: Tortul kayaçlar tabakalı bir yapıya sahip olmaları, fosil bulundurmaları ve çok geniş alanlara yayılmaları ile diğer kayaçlardan ayrılır.

A) ORGANİK TORTUL

* Bitki ve hayvan kalıntılarının deniz ya da göl çanaklarında birikmesi ile oluşurlar.

* Karbonca zengin olan bu kayaçların en tipik örneği taş kömürüdür.

* Kömürden daha yaşlı Antrasit ile kömürden daha genç olan linyit ve turba diğer organik tortul kayaçlardır.

* Hayvanların iskelet ve kabuk kısımlarının birikmesi ile mercan kayaları ve tebeşir meydana gelir.

B) FİZİKSEL(KIRINTILI/TAŞINMIŞ)KAYAÇLAR  

* Akarsular, Rüzgârlar ve buzullar tarafından kayalardan koparılan parçaların çukur yerlerde birikmesi ile ve bu irili ufaklı taneciklerin doğal bir çimento ile birleşmesi sonucu oluşur.

* Kayacın içerisinde daha çok kil bulunuyorsa Kiltaşı, kum bulunuyorsa Kum taşı, çakıl bulunuyorsa Çakıl taşı(konglomera) meydana gelir. Eğer çimento ile bağlanan çakıllar köşeli ise Breş, yuvarlak ise Puding ismini alır.

C) KİMYASAL TORTUL KAYAÇLAR

* Suda eriyerek çözünebilen minerallerin daha sonra çökelerek birikmesi sonucunda oluşmuşlardır.

* Bu kayaçların en yaygın olanları Kalker (Kireçtaşı), Jips (Alçıtaşı), ve Kayatuzu’dur.

* Kimyasal süreçler sonucunda çökelme ile oluşurlar. 

* Sertlikleri azdır. Bu nedenle aşınmaya karşı dayanıksızdırlar.

* Sularda çözünmüş halde taşınan bikarbonatların, suyun buharlaştığı yerlerde çökelmesi ile Travertenler oluşur.

* Mağaralara sızan kireç sularının buharlaşması ile de Sarkıt-Dikit ve Sütun gibi oluşumlar meydana gelir.

* Tuzlu suların yaygın olduğu göl ortamlarında ise Kaya tuzu ortaya çıkar.

* Direnci az olduğundan Jips Kireçtaşına göre daha kolay erir.

NOT: Kalker (Kireçtaşı), Jips (Alçıtaşı), ve Kaya tuzu gibi kolay eriyebilen kayaçların yaygın olduğu alanlara Karstik alanlar denir, bu yörelerde oluşan şekillere de karstik şekiller denir. Türkiye’de Akdeniz Bölgesi karstik arazinin en yaygın olduğu yerdir.

Türkiye’de Akdeniz Bölgesindeki karstik şekiller Kireçtaşına bağlı oluşmuş iken, Sivas-Çankırı yöresinde Jipse bağlı, Tuz gölü çevresinde de Kaya tuzuna bağlı karstik oluşumlar vardır.

Karstik Şekillerin oluşturduğu topoğrafyaya KARST TOPOĞRAFYASI denir.

3) METAMORFİK (BAŞKALAŞIM) KAYAÇLAR  

* Püskürük ve Tortul kayaçların yüksek sıcaklık ve Basınç koşulları altında kalarak zamanla renk ve şekil değiştirmeleri sonucunda başkalaşım metamorfik kayaçlar oluşur.

* Bu şekilde oluşan yeni kayacın direnci de daha yüksektir.

* Başlıca örnekler mermer, Gnays, kuvarsit ve elmas’tır

* Metamorfik kayaçların oluşum süreçlerine bağlı olarak gözenekliliği ve geçirimliliği azdır.

* Bu kayaçları oluşturan mineraller, geçirdikleri önemli değişmeler nedeniyle artık gözle ayırt edilemez.