Kutuplar, ekvatora göre yerin merkezine daha yakındır. Buna bağlı olarak kutuplarda yerçekimi fazla, ekvatorda azdır. Ekvatordan kutuplara doğru yerçekimi artar. Bu artış basınç üzerinde de etkilidir.
2. Sıcaklık
Termik basınçlar ısınma ve soğumaya bağlı olarak oluşurlar.
Isınan havanın hacmi artar, yoğunluğu azalır. Buna bağlı yer üzerine uygulayacağı kuvvet de azalacak ve burada Termik Alçak Basınç oluşacaktır.
Soğuyan havanın hacmi küçülür, yoğunluğu artar. Buna bağlı olarak ağırlığı artacak ve burada Termik Yüksek Basınç oluşacaktır.
3. Yükselti
Yerçekimine bağlı olarak atmosferdeki gazların %75'i Troposfer'de bulunur ve yükselti arttıkça yoğunluk azalır. Ayrıca oksijen ve su buharı gibi ağır gazlar da yeryüzüne yakın yerlerdedir.
Tüm bunlara bağlı olarak yükselti arttıkça basınç azalır.
Dünyanın kendi çevresindeki dönüş hareketi bir gün yani 24 saat sürdüğü için günlük hareket olarak adlandırılmıştır.
Günlük Hareketin Sonuçları
1. Gece ve gündüz birbirini izler. 2. Meridyenler arasında yerel saat farklılıkları oluşur. 3. Güneş ışınlarının gün içindeki geliş açısı değişime uğrar. 4. Günlük sıcaklık farklılıkları oluşur. Bu durumun sonucunda;
a. Meltem rüzgarları oluşur. b. Fiziksel ayrışma meydana gelir. c. Günlük basınç farkları oluşur.
5. Dünyanın dönüşü nedeniyle sapma (coriolis) etkisi ortaya çıkar. Buna bağlı olarak okyanus akıntıları ve sürekli rüzgarlar sapmaya uğrar. 6. Cisimlerin gün içinde gölge boyu değişir (3. maddeye bağlı olarak) 7. 30° ve 60° enlemlerinde dinamik basınç kuşakları oluşur. (Devam)
Kara ve denizlerin yıl içinde farklı ısınmasına bağlı olarak oluşan rüzgarlardır.
a. Yaz Musonu
Ilık denizlerde üzerindeki YB alanlarından Asya'daki sıcak karalar üzerinde bulunan AB alanlarına eser. Güneydoğu Asya'ya bol yağış bırakırlar. Yağışlar İlkbahar'da başlar Sonbahar'da sona erer.
b. Kış Musonu
Asya'daki karaların aşırı soğumasına bağlı oluşan YB alanlarından güneydeki ılık denizlere doğru eser.
Muson rüzgarlarının görüldüğü yerler:
- Güney ve Güneydoğu Asya kıyıları - Avustralya kıyıları - Afrika'nın Gine Körfezi kıyıları (Devam)
Okyanus akıntıları, Dünyanın doğal sistemleri içerisinde canlılar için büyük öneme sahip öğelerinden biridir. Bu akıntılar iklim ve canlılar üzerinde etkilidir. Makalemizde bu akıntıların oluşum sebepleri, türleri ve özellikleri yer almaktadır. (Devam)
Rüzgarın esiş yönü yüksek basınçtan alçak basınca doğrudur. Dünyanın dönüşünden dolayı hareketi sırasında en uzun yolu izler. Basınç merkezleri yer değiştirirse rüzgar yön değiştirir.
2. Yer Şekilleri
Rüzgarın hızı ve yönü yer şekillerine bağlı olarak değişir. Dağlar, rüzgarı keser ancak vadiler, boğazlar ve geçiştlerde rüzgar yer şekillerine uygun eser ve daha hızlı eser.
3. Dünyanın Dönüşü
Dünyanın kendi ekseni etrafındaki dönüşü rüzgarların ve okyanus akıntılarının yönünde sapmaya yol açar. Buna "koriyolis" kuvveti denir.
Sapma hareketi ekvatorda fazla, kutuplarda azdır; Kuzey yarım kürede sağa, güney yarım kürede sola doğrudur. (Devam)
Sürekli termik ve dinamik basınç merkezleri arasında esen rüzgarlardır.
a. Alizeler 30° enlemlerinden Ekvator’a doğru esen rüzgarlardır. Alizeler sıcak su akıntılarının oluşmasında ve tropikal bölgede karaların doğusunun yağışlı olmasında etkilidir.
b. Batı Rüzgarları 30° enlemlerinden 60° enlemlerine esen rüzgarlardır. Batı rüzgarları sıcak su akıntılarını devam ettirir ve batı yönlü oldukları için kıtaların batısının yağışlı olmasını sağlar.
c. Kutup Rüzgarları Kutuplardan 60° enlemlerine esen rüzgarlardır. 60 derece enlemlerinde Batı Rüzgarları ile karşılaşarak cephe yağışlarının oluşmasını sağlar. (Devam)
Sıcaklık ile basınç ters orantılıdır. Dünya üzerinde sıcaklık eşit bir şekilde dağılmamıştır. Kutuplar aşırı soğuktur, bu nedenle burada sürekli bir yüksek basınç bulunur.
Ekvator çevresi ise yıl boyunca güneş ışınlarını dik açılarla aldığı için sıcaktır. Ekvator çevresi bu nedenle sürekli olarak alçak basınçtır.
Yukarıda bahsettiğimiz basınçların oluşumunda sıcaklık temel neden olduğu için bu basınçlara termik basınçlar diyoruz.
* * *
Dünyanın hareketine bağlı olarak savrulan rüzgarlar 30º enlemlerinde çöker. Burada yüksek basınç oluşur.
Benzer bir rüzgar yönlerinde sapma olayı 90º yüksek basıncı ile 30º yüksek basıncı arasında esen rüzgarlarda etkilidir. 90º den 60º'ye doğru gelen rüzgarlar soğuk hava getirir. 30º'den 60º'ye gelen rüzgarlar ise sıcak hava getirir. Bu iki hava kütlesi 60º enleminde karşılaşırlar ve 60º enleminde alçak basınç oluştururlar.
Belli bölgelerdeki yerel koşullara bağlı olarak oluşan rüzgarlardır.
a. Meltemler
Dünyanın günlük hareketine bağlı olarak gün içerisinde bir yerde yaşanan sıcaklık farklılıklarına bağlı oluşan rüzgarlardır.
Deniz Meltemi: Gündüz, denizden karaya doğru esen rüzgardır. Ege Bölgesinde bu rüzgara "imbat" adı verilir.
Kara Meltemi: Gece karadan denize doğru esen rüzgardır.
Vadi Meltemi: Gündüz vadiden dağa doğru esen rüzgardır.
Dağ Meltemi: Gece dağdan vadiye doğru esen rüzgardır.
b. Sıcak Yerel Rüzgarlar
Rüzgarlar geldikleri bölgenin özelliklerini taşır. Sıcak yerel rüzgarlar ise sıcak yerlerden estikleri için geldikleri yeri ısıtırlar.
Föhn Rüzgarı:
Dağa çarpıp yükselen hava her 100 metrede 0,5ºC sıcaklık kaybeder ve yağış getirir, dağı aştığında ise hızla aşağı inerken her 100 metrede 1ºC sıcaklık kazanırlar.
Ülkelere göre farklı isimler alırlar: Föhn, Hamsin, Si... (Devam)
1. Güneş Işınlarının Düşme Açısı (Güneş ışınlarının atmosferde aldığı yol)
Güneş ışınları bir yere ne kadar dik açıyla düşerse sıcaklık değerleri de o kadar yüksek olur. Çünkü dik açıyla gelen ışınlar daha dar alanları ısıtmaktadır.
Güneş ışınlarının düşme açısı dünyanın şekli, eksen eğikliği, günlük hareketi ve eğime bağlı olarak değişir.
a. Dünyanın Şekli: Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe güneş ışınlarının geliş açısı küçülür. b. Eksen Eğikliği: Dünyanın güneş etrafındaki dönüşüne bağlı olarak yıl içinde yarımkürelere farklı açılarla düşer. c. Günlük Hareket: Dünyanın kendi ekseni etrafındaki dönüşüne bağlı olarak sabah ve akşam dar açılarla düşerken, öğle vakti daha dik açıyla düşer. d. Bakı ve Eğim: Güneşe bakan yamaçlar güneş ışınlarını daha dik açıyla alırlar.