İşlenmiş ya da yarı işlenmiş ham maddelerin fabrikalarda işlenerek kullanılabilir hale getirilmesi yöntemlerine sanayi denir.

1750’li yıllarda Avrupa’da su buharı gücünden yararlanma ile sanayileşme başlamış ve buradan tüm dünyaya yayılmıştır.

Günümüzde sanayileşme bir gelişmişlik ölçütüdür. Öyle ki sanayileşmiş ülkelerde refah seviyesi daha yüksektir.

Türkiye’de Sanayileşmeyi Etkileyen Faktörler

Fabrika kuruluşunda dördüncül (bilgi toplama, araştırma, yayma) ve beşincil (bilgilere dayalı karar verme) sektörler etkilidir.

Öncelikle kurulacak sanayi türü belirlenir:

Demir – Çelik, Rafineri, Maden işleyen sanayi kuruluşları ham maddeye yakın kurulurlar. Büyük sermaye gerekir.

Küçük ölçekli sanayi kuruluşları için yer seçimi fazla önemli değildir ve büyük bir sermaye gerekmez.

Sanayinin kurulması için sermaye, enerji, iş gücü, ham madde, ulaşım ve pazarlama koşullarının oluşması gerekir.

Sanayinin Kurulması İçin Neler Gerekli?

ü  Sermaye:

v  Türkiye’de devlet destegi, yabancı kaynaklı krediler ve yabancı yatırımcıların sagladıgı kaynaklardır.

v  Günümüzde birçok sanayi kuruluşu, sermayenin fazla olduğu büyük şehirlerde kurulmuştur.

v  Cumhuriyetin ilk yıllarında yetersiz sermayeden dolayı devletçilik politikası izlenmiş, ağır sanayi devlet tarafından kurulmuştur. Özel girişimler ise desteklenmiştir.

ü  Ham madde:

v  Türkiye ham madde yönünden zengin bir ülkedir.

v  Tarım ürünleri, hayvansal ürünler, madenler, su ürünleri ve bitkiler başlıca hammadde kaynaklarıdır.

v  Tarım ürünleri işleyen fabrikalar daha çok ürünün yetiştirildiği bölgelere yakın kurulurlar.

v  Bakınız: Ham madde – Sanayi Yer Seçimi

ü  Enerji:

v  Fabrikadaki makineler belli bir enerji ile çalışır.

v  Taş kömürü, linyit, petrol, dogal gaz, su gücü, rüzgar gücü ve jeotermal santrallerden enerji elde edilir.

v  Enerjiye yeterli miktarda ve kolay ulaşılabilmelidir.

v  Özellikle ağır sanayi için enerjiye yakınlık önemlidir. Türkiye’de Karabük ve Ereğli’de demir çelik fabrikası kurulmasının nedeni, buradan elde edilen taş kömürüdür.

ü  İş gücü:

v  Fabrikalardaki makinelerin kullanılması, paketleme, boşaltma gibi işlerde iş gücüne gereksinim duyulur.

v  İş gücü ikiye ayrılır. Kalifiye eleman (Mühendis, Teknisyen, Usta) ve Vasıfsız Eleman.

v  Teknolojiye baglı olarak makine kullanımı için yetişmiş eleman sıkıntısı yaşanmaktadır.

v  Türkiye’de yer seçiminde iş gücü fazla önemli değildir, çünkü vasıfsız eleman fazladır ve iş gücü fabrikaya gidebilir.

ü  Ulaşım:

v  Ulaşımın elverişli olduğu yerlerde sanayileşme daha fazla görülür.

v  Marmara Bölgesi ulaşım olanakları açısından uygun oldugu için sanayi ülkemizin en gelişmiş sanayi bölgesidir.

v  Demir – Çelik fabrikalarından birinin İskenderun’a kurulmuş olmasının sebebi burada bir limanın bulunmasıdır.

v  Samsun’da bakır işleme tesisleri bulunması Samsun Limanı’nın, İzmir’de petrol rafinerisi olması İzmir Limanı’nın etkisiyledir.

ü  İşletme: iyi yetişmiş işletmenlerin başında bulundugu fabrikalardan yüksek verim elde edilir.

ü  Teknoloji:

v  Kaliteli ve ucuz ürünler bütün ülkelerde pazar alanı bulabilmektedir.

v  Bunu gerçekleştirebilmek için seri ve kaliteli üretim yapılabilen bir teknoloji gereklidir.

v  Üretilen ürünlerden daha fazla yararlanılması için teknolojiyi kullanmak gerekir.

ü  Pazarlama:

v  Sanayinin gelişiminde ve işleyişinde (devamlılığında) malın pazarlanması önemlidir.

v  Üretilen malların en kısa sürede tüketilebileceği pazarlara sunulması gerekir.

v  En önemli pazar alanları nüfusun yoğun olduğu yerlerdir. Örneğin Ankara, İstanbul, İzmir.

v  Pazarlamada reklam önemlidir.

v  Ülkemizdeki büyük işletmeler uzun yıllar ürettigi ürünleri pazarlayabilecegi geniş pazar olanaklarına sahiptir.

v  Besin maddeleri ve tekstil ürünleri daha iyi pazarlama koşulları olan tüketim merkezlerinin yanına kurulmaktadır (şehirler)

Bu sanayi kollarının kurulacağı yerde bu koşullardan birkaçı etkili olabilmektedir. Örneğin otomotiv sanayinin İstanbul, Ankara, İzmir, Kocaeli, Aksaray ve Gaziantep’de yoğunlaşmasının sebebi ulaşım ve tüketim merkezlerine yakınlık (pazarlama) dır.

Ham madde – Sanayi Yer Seçimi İlişkisi

Konservecilik:

1.     Sebze ve meyve üretimi olan yerlerde daha çoktur.

2.     Yarıdan fazlası Marmara Bölgesindedir.

3.     İstanbul, Çanakkale, Bursa, İzmir, Adapazarı.

Yağ Fabrikaları:

1.     Zeytin, ayçiçeği, susam mısır, soya fasulyesi, yer fıstığı, aspir ve kolzanın yağı çıkar.

2.     Ayçiçek yağında Marmara, zeytinyağında Ege Bölgesi, Mısır yağında Akdeniz Bölgesi birinci sıradadır.

Tütün:

1.     Büyük kısmı kıyıda üretildiği için fabrikaları da kıyı bölgelerdedir.

2.     İstanbul, İzmir, Adana, Samsun, Tokat, Bitlis, Malatya.

Çay:, Doğu Karadeniz’de yoğundur. Çünkü çay yaprağı toplandıktan sonra en kısa sürede fabrikalara ulaştırılmalıdır. Çabuk bozulur.

Buğday:

1.     Türkiye buğday üretiminde dünyanın sayılı ülkelerindendir.

2.     Un ve unlu mamüller üreten çok sayıda fabrika bulunmaktadır: Bisküvi, Makarna, Un fabrikaları gibi.

3.     Önemli bir kısmı buğdayın çok yetiştirildiği İç Anadolu Bölgesinde bulunmaktadır.

Pamuk:

1.     Türkiye, fazla miktarda pamuk üreten ülkelerdendir. Bu sebeple pamuklu dokuma gelişmiştir.

2.     Pamuk üretim alanları: Adana, Tarsus, Aydın, İzmir, Manisa, Nazilli, Antalya’dadır. Bu bölgelerde fabrikalar bulunur.

3.     Ayrıca iç bölgelerde Kayseri, Karaman, Malatya, Erzincan, Adıyaman, Ereğli (Konya)’da pamuklu dokuma fabrikaları vardır.

Et ve Süt Ürünlerine Dayalı Sanayi:

1.     Daha çok hayvancılığın yaygın olduğu yerlerde gelişmiştir.

2.     Erzurum, Kars, Konya, Afyonkarahisar, Edirne, Kayseri, Diyarbakır, Bursa, Trabzon gibi.

Yünlü Dokuma, hayvancılığın yaygın olduğu yerlerde: Marmara ve Ege’de (İstanbul, Hereke (Kocaeli), Bursa, İzmir, Uşak fazladır.

İpekli Dokuma, ipekböcekçiliğin yaygın olduğu Bursa’da fazladır.

Maden İşleyen Fabrikaların bir kısmı ham maddeye yakın kurulmuştur. Alüminyum – Seydişehir (Konya), Ferro-Krom – Antalya ve Elazığ

Orman ürünlerini işleyen fabrikalardan en önemlisi kağıt fabrikalarıdır. Bunlar ormanlara yakın kurulurlar.

Cam fabrikalarının ham maddesi kumdur. Marmara’da yoğunlaşmıştır. Paşabahçe (İstanbul), Gebze, Trakya, Mersin, Sinop.

Seramiğin ham maddesi kil ve kaolindir. Porselen ve fayans fabrikalarının da büyük bir kısmı Marmara ve Ege’dedir. İstanbul, Çanakkale, Bilecik, İzmit, Kütahya.

Sanayinin Türkiye Ekonomisindeki Yeri

Cumhuriyetin ilk yıllarında Türkiye ekonomisi tarıma dayalıydı.

Bazı küçük el tezgahları ve gıda maddeleri işleyen kuruluşlar dışında sanayi gelişmemişti.

Kapitülasyonlar sebebiyle ülkeye gümrüksüz giren mallar yerli üretimin gelişmesini engellemekteydi.

1923, İzmir İktisat Kongresi, Sanayi ile ilgili ilk girişim

1925, Türk Maadin Bankası, sanayicilere kredi sağlamış.

1927, Sanayi Teşvik Kanunu, ücretsiz arazi, bazı vergilerden muaf tutma.

Ülkemizde sanayi üretiminden elde edilen gelirin milli gelirdeki payı yüksektir.

Ülkemizin gelişmiş başlıca sanayi kolları: Besin, tekstik, maden, otomotiv, toprak, petrol.

Gerçekleşen üretimde en büyük pay otomotiv, hazır giyim ve kimya (ilaç, sabun, deterjan, boya, kozmetik) sanayisinde gerçekleşmiştir.

Önemli sektörlerden biri de gıdadır. Bu sektörde çalışan işçi sayısı 400 bin civarındadır.

Çalışan nüfusun 25%’i sanayide çalışmaktadır. Sanayideki gelişmemiz ihracatta sanayinin payını da arttırmıştır. 2009 yılı sanayi ürünlerinin payı 93% dür.